Open data biedt kansen voor innovatie

Open data is een onderwerp dat geassocieerd wordt met big data, hackathons, open access en zelfs burgerrechten. Het uit Angelsaksische landen overgewaaide fenomeen lijkt verbonden met andere open onderwerpen, zoals open innovatie, open overheid, open access, open source en dergelijke. Open data kan ook een nieuwe vorm van bedrijvigheid stimuleren. De overheid en de maatschappij hebben daarbij een belang. Dit artikel gaat in op open data, de waarden van open data en de betekenis van open data voor en door het bedrijfsleven.

• Jan Willem van Eck is directeur strategie bij ESRI Nederland
• Data heeft altijd wel een bepaald kenmerk van openheid in zich. Het is namelijk lastig werken met data die op geen enkele manier open of toegankelijk te maken is. Soms wordt open data gezien als een website waarin in ook buiten de eigen organisatie naar digitale kaarten kan worden gekeken. Soms wordt open data in ruw formaat ter beschikking gesteld als puntjes op een kaart of als een Excel-bestand met coördinaten. Wij gaan uit van de volgende definitie: “Open geodata is geografische data die in het publieke domein is vrijgegeven, en die voor iedereen zonder beperkingen voor hergebruik ter beschikking staat.”

Rechten op data

De juridische component van open data wordt daardoor meteen naar voren gehaald. Rechten die op data rusten vormen een beperking voor hergebruik. Geen enkele barrière voor hergebruik verhoogt de kansen op nieuwe business modellen. In een ideale wereld, gezien vanuit de hergebruiker van data, vervalt de data in het ‘publiek domein’. Dat publiek domein (niet te verwarren met de publieke diensten) is niet van de overheid, maar van de maatschappij, dus van ons allemaal. De data is dan vrij van auteursrechten, of beter: de eigenaar ziet af van de auteursrechten. Uiteindelijk vervallen alle auteursrechten in het publieke domein, maar de lange tijdsduur die daarvoor nodig is veroorzaakt problemen voor onze digitale cultuur.

Wil een eigenaar van data zijn data ‘open data’ maken, dan moet een verklaring over de licentie worden afgeven, die tevens goed bij de data te vinden is. Deze verklaring heeft een grote invloed op wat mag en wat niet mag met de betrokken open dataset. Meestal wordt naar ‘Creative Commons’ verwezen: een stelsel van afspraken, waarbinnen auteursrechten worden ingeperkt en dus bepaalde vormen van hergebruik mogelijk worden gemaakt. Zo bepaalt bijvoorbeeld de licentievorm NC (niet-commercieel) dat afgeleid werk (of hergebruikte data) niet voor commerciële doeleinden mag worden gebruikt.

Rijksoverheid.nl heeft in september 2010 gekozen voor een CC-0-licentie. Hergebruikers van de teksten op de website zijn niet verplicht om de bron te noemen, maar dat is wel toegestaan. Veel organisaties stellen eigen voorwaarden op, waarin meer wordt vastgelegd, zoals aansprakelijkheid en privacy. Indien men op een andere manier van de open data gebruik wil maken dan door de licentie is bepaald, moet men contact opnemen met de bronhouder van de data. Het niet vermelden van het licentietype betekent niet automatisch dat er geen CC van toepassing is.

Onder de open data-vlag worden ook eigen ‘open data-licenties’ ontwikkelt met beperkingen, zoals de verplichting om te verwijzen naar de bron van de gegevens en dat deze om niet te verkrijgen zijn en de verplichting om een ‘significant ander product te bouwen met deze open data dan onze eigen producten’. Het moge duidelijk zijn dat dit soort bepaling geen stimulans voor bedrijvigheid vormen.

Open data en de overheid

Overheden wereldwijd nemen open data-plannen op in het beleid. Als doelstellingen worden een toename in transparantie, participatie en efficiency genoemd. De sociale en politieke gedachte is dat data, die met publieke middelen is verzameld voor een primair proces van de overheid, gewoon voor iedereen ter beschikking moet staan, zonder enige beperking. ².

De Verenigde Staten hebben al een aantal jaren een sterke nadruk op het open data. Recent spreekt President Obama zelfs over ‘de nieuwe default’, standaard is de data open, tenzij… Onder dat tenzij vallen zaken als persoonlijke data (of data die tot een persoon te herleiden is) en data met betrekking de nationale veiligheid. In Nederland en Europa speelt privacy dan meteen een sterke rol, in de VS denkt (en handelt) men duidelijk anders met betrekking tot data en persoonsgegevens (zie de PRISM / Snowden-casus).

Opbrengsten

Ook de Europese Commissie staat zeer positief tegenover het hergebruik van overheidsdata. Het versimpelde economische argument: door de vrijgave van overheidsdata kan de economische activiteit rondom overheidsdata verdubbelen. De belastingopbrengsten uit die verdubbeling overstijgt de huidige overheidsinkomsten verkregen uit de data³.

De inschattingen van toekomstige opbrengsten van open data variëren enorm en het blijft vooralsnog koffiedik kijken. Hoewel de economische impact van open data voorlopig nog onderwerp van onderzoek en discussie is, hebben de ontwikkelingen in verschillende landen al tot nationale open data-initiatieven geleid. Zo geeft de Britse overheid met data.gov.uk en de slogan ‘Opening up government’ duidelijk aan waar het om te doen is. In de UK is men zelfs een stap verder gegaan en heeft de overheid een Open Data Instituut opgericht. De investering van 10 miljoen pond £ geeft aan dat men het serieus meent met open data.

De Nederlandse overheid staat positief tegenover open data. Minister Schultz van Haegen heeft al in 2012 voor de data binnen het domein van het ministerie Infrastructuur & Milieu als doel gesteld dat alle publieke data vrij toegankelijk moet zijn in 2015, behalve als er dringende redenen zijn om dat niet te doen. Daarbij heeft zij de ‘wij de data, u de toepassingen’-positie van de overheid benadrukt. Rijkswaterstaat heeft inmiddels het nationaal wegenbestand (NWB) vrijgegeven. Het Kadaster heeft de Basisregistraties Grootschalige Topografie (BGT) en Adressen en Gebouwen (BAG) ook vrijgegeven. En ook het Satellietdataportaal van het Netherlands Space Office biedt de data als open data aan. Op data.overheid.nl is een centraal (meta)data portaal ingericht, waar het zoeken (en vinden) van open data bronnen mogelijk wordt gemaakt. Ook gemeentelijke overheden stellen “radicaal” open data beschikbaar en gaan over op een “open data, tenzij” beleid.

Waardevolle open data

Of open data voor anderen waardevol is, is vaak lastig te beoordelen voor een bronhouder. Indien een overheidsorganisatie beschikt over criminaliteitsstatistieken, dan zou deze data voor een makelaar (en voor een woningzoekende) zeer waardevol kunnen zijn. Maar wat is de waarde van de locatie van stiltegebieden?

De waarde voor andere organisaties zal enorm variëren: soms is een ‘as is’-gebruik in de eigen processen zeer waardevol (door bijvoorbeeld naast de eigen informatie een OpenStreetMap met open data in een ander venster te raadplegen), soms kan open data tot een nieuwe toepassing leiden (zoals de Spotzi Atlas van D-Base, dat eigen data en open data van de Wereldbank samenvoegt en zo een nieuwe toepassing laat ontstaan).

Waarde verhogen

Bepaalde kernmerken van open datasets kunnen de waarde voor andere organisaties verhogen. Naast de gekozen licentievorm zijn dat kenmerken zoals:

• Kwaliteit (wat is de kwaliteit van de dataset, aan welke voorwaarden voldoet deze).
• Actualiteit (van wanneer is deze dataset).
• Continuïteit (wordt de data jaarlijks of maandelijks geüpdatet).
• Metadata (een beschrijving van de dataset zelf).
• Toegankelijkheid (via een ruw data bestand of een programmeeromgeving).
• Contactpersoon (bij wie kan ik terecht met vragen).

Naast een formele beschrijving van de dataset verdient het aanbeveling ook een meer informele toe te voegen. Een voorbeeld: ‘Deze dataset bevat gegevens over de hectometerpalen van de provinciale wegen. Het is met deze dataset mogelijk om een indruk te krijgen waar hectometer palen zijn geplaatst. De gegevens zijn eenmalig opgesteld en worden jaarlijks gecontroleerd. De betrouwbaarheid is niet hoog. Regelmatig worden hectometerpaaltjes omgereden en niet op de oorspronkelijke positie terug gezet... ‘. Een dergelijke beschrijving geeft een goed beeld van de mogelijkheden en beperkingen van een dataset.

Kansen voor bedrijven

Als overheden langzaamaan open data met structuur aan de buitenwereld ter beschikking stellen, dan kunnen andere organisaties deze data opnemen in bestaande en nieuwe bedrijfsprocessen. Het is dan van belang welke positie de overheid zelf definitief inneemt: puur als leverancier van open data en/of als consument van open data van anderen en/of als bouwer van bepaalde toepassingen.

Op basis van de gekozen positie van de leverancier van open data, zullen bedrijven deze open data mogelijk verrijken en er nieuwe dataproducten of datadiensten van maken. Zo zouden er ‘boom-apps’ uit het eerdere voorbeeld kunnen ontstaan als gemeenten zelf het boomkadaster ter beschikking stellen. De winst voor de gemeente kan dan in ‘meer gebruik’ van de eigen data, in meer informatie voor de burgers en in een hogere kans op feedback van de actualiteit van de eigen data te vinden zijn.

Maar het is niet automatisch een gegeven dat bedrijven de data zullen opnemen in bestaande of nieuwe bedrijfsmodellen. Het is momenteel ook lastig om in het open data-portaal van de Nederlandse Overheid en het Nationaal Georegister, buiten een aantal landelijke datasets om, nuttige datasets te vinden. Maar wat nuttig is voor de een, is zonder waarde voor de ander. Om vraag en aanbod te matchen zijn er –veel- open databijeenkomsten en initiatieven. Het doel van de bijeenkomsten is om geïnteresseerden (leveranciers, gebruikers, bouwers, etc) van de data bijeen te krijgen en een nieuw initiatief te ‘kickstarten’. Open data kan zo als innovatieversneller voor een consortium van samenwerkenden met een sterk gemeenschappelijk belang en interesse dienen. Vaak worden wedstrijden en prijzen gebruikt als stimulans om de juist mix van geïnteresseerden bij elkaar te krijgen.

Open data van bedrijven

Het principe ‘voor het publiek domein’ ter beschikking stellen, zonder restricties, is niet aan de overheid voorbehouden: het is net als voor overheden ook voor bedrijven zeer goed mogelijk om delen van het bedrijfsproces zonder of met weinig beperkingen met de buitenwereld te delen. Zij zullen dat altijd ‘doelmatig’ doen: in overeenstemming met de doelen van de eigen organisatie. Zo kan een congresorganisator er voor kiezen om alle gegevens van de deelnemers en standhouders met de buitenwereld te delen, met de hoop om nieuwe bijeenkomsten voor andere deelnemers en standhouders te mogen organiseren. Een uitgever van boeken kan voor een aantal boeken een CC licentievorm gebruiken. Het achterliggende doel is dan om meer lezers geïnteresseerd te krijgen in die ene en alle andere boeken van de uitgever. Andere praktische voorbeelden: de presentaties van uw klanten dag, de ideeën van uw klanten voor uw producten, de kennis die u heeft over open standaarden: u kunt het allemaal in het publieke domein plaatsen.

In het algemeen zijn de grenzen tussen organisaties en de buitenwereld poreuzer geworden. Dat betekent dat er kansen zijn om innovatie te versnellen en daar op een open manier mee om te gaan. Dankzij open data verleggen we samen grenzen van organisaties, waarbij de baten (transparantie, participatie, nieuwe waarden) de inspanning (tijd, investering, veranderwerk) ruim kunnen overtreffen. Maar het uitdagende fenomeen open data maakt veel los in organisaties, en daarbuiten. Al snel worden vanuit de eigen troeteltheorie en perspectief (juridisch, economisch, praktisch) voor en tegen argumenten op de tafel gelegd.

Een open data experiment, een klein open data project met vooropgezette doelstellingen is dan een goede remedie. Een voorbeeld: stel tiental datasets ter beschikking en vraag de buitenwereld welke de tien dat zouden moeten zijn. Stel daarnaast als voorproefje alvast het complete boomkadaster ter beschikking, met de juiste licentie voorwaarden, en bekijk eens wat er gaat gebeuren. Wellicht komen er wel reacties van de buitenwereld op de data van de gemeente en bouwt een locale interesse groep de data in een boomapp om.

Open data is als onderwerp geen monopolie van de overheid: de academische wereld, bedrijven en burgers kunnen en moeten een actieve bijdrage leveren, willen de open data principes een succes betekenen voor de maatschappij. Daarvoor is gelegenheid genoeg: open data is voor iedereen toegankelijk. Het is voor iedereen ook mogelijk om door hergebruik van open data, nieuwe open data door te leveren en zo innovatie te versnellen.

Dit artikel is een bewerking van een eerder verschenen whitepaper over een open geodata raamwerk.

Jan Willem van Eck is directeur strategie bij ESRI Nederland